اینجا قرار بود نخستین کارخانه ذوب آهن ایران باشد

به گزارش اخبار برخط، 80 سال پیش و درست زمانی که کرج یک دهکده کوچک ییلاقی در کنار پایتخت بود، کلنگ ساخت نخستین کارخانه ذوب آهن ایران در آن به زمین زده شد؛ کارخانه ای که قرار بود پس از سه تجربه ناموفق در توسعه ذوب آهن، ایران را از وابستگی به واردات فولاد برهاند اما از یک ساختمان نیمه کاره فراتر نرفت.

اینجا قرار بود نخستین کارخانه ذوب آهن ایران باشد

به گزارش خبرنگار اخبار برخط، اگرچه کوشش برای ساخت کارخانه ذوب آهن در کرج چهارمین تجربه ایران از زمان قاجار تا پهلوی اول برای فراوری فولاد بود اما ذوب آهن کرج را می توان نخستین کوشش سازمان یافته برای این منظور دانست.

در ادامه این گزارش به چهار تجربه مذکور و دلایل شکست آن به خصوص ذوب آهن کرج خواهیم پرداخت.

از نخستین کوشش های تکنوکرات های ایرانی برای ایجاد ذوب آهن که در ابتدا به کوره آهن تراشی معروف بود به اقدامات محمدحسن امین الضرب از کارآفرینان زمان قاجار مربوط می شود؛ امین الضرب که دستی در صنعت داشت در سال 1887 (1266) اجازه انحصاری تأسیس کارخانه ذوب آهن را از ناصرالدین شاه به مدت 30 سال گرفت و یک کوره هشت متری با ظرفیت فراوری 15 تن آهن در شبانه روز از فرانسه خریداری و در آمل مستقر کرد؛ اقدامات امین الضرب نه در میان تفکر توسعه ستیز آن موقع جایگاهی داشت و نه به مذاق دولت های استعمارگر وقت خوش آمد و همین باعث شد وی به تقلب در ضرب سکه متهم و به زندان بیفتد تا این تجربه مسکوت بماند.

دومین تجربه تأسیس کارخانه ذوب آهن در ایران حوالی سال 1900 (1279) توسط مرتضی قلی خان صنیع الدوله داماد مظفرالدین شاه و نخستین رئیس مجلس شورای ملی رقم خورد؛ او برای این کار یک کوره از خارج خریداری و در داوودیه مستقر کرد؛ سنگ آهن مورد احتیاج این کوره از منطقه پس قلعه و زغال سنگ نیز از شمشک می رسید اما دیری نگذشته که کوره صنیع الدوله در برابر رقبای خارجی تاب نیاورد و خاموش شد.

اتفاقات پس از مشروطه، ناآرامی های داخلی و وقوع جنگ جهانی اول، دیگر مجالی برای طرح چنین افکار بلندپروازانه ای نگذاشته بود تا اینکه رضاشاه خاتمه سلسله قاجار را رقم زد؛ در همان ماه های نخست سلطنت رضاشاه و در سال 1927(1305) قانونی در مجلس تصویب شد که براساس آن دولت مکلف بود چهار میلیون و 500 هزار تومان از محل عایدات قند و شکر به تأسیس کارخانه ذوب آهن اختصاص دهد.

سومین تجربه ایران در تأسیس کارخانه ذوب آهن پس از تصویب این قانون رقم خورد و یک کارخانه در امین آباد شهرری در سال 1934 (1312)دایر شد اما خیلی زود به دلیل کمبود آب باخت.

کارخانه ذوب آهن کرج چهارمین تجربه ایران برای فراوری فولاد در داخل بود؛ این تجربه اگرچه پس از سه تجربه قبلی رقم خورد اما نخستین کوشش سازمان یافته برای این کار بود که آلمان نازی در آن نقش مستقیم داشت و برای احداث آن در سال 1939(1318) اولین قرارداد رسمی با کنسرسیوم دماگ-کروپ آلمان به امضا رسید.

طبق این توافق، قرار بود کارخانه ذوب آهن کرج روزانه 300 تن و سالانه 100 هزار تن فولاد مورد احتیاج کشور را فراوری کند؛ بر همین اساس ساخت تأسیسات کارخانه ذوب آهن کرج که هنوز سرپاست و در تصاویر معین است از سال 1939 تا 1940 (1318 تا 1319) طول کشید.

غیر از شروع جنگ جهانی دوم که مانع از ساخت این کارخانه شد، دیکتاتوری و اخلاق رضاخانی در برخورد با این موضوع فنی هم در ناموفق بودن تجربه چهارم ایران تأثیر داشت؛ این آفت در خاطره ای که امان الله جهانبانی مسئول راه اندازی کارخانه ذوب آهن کرج و رئیس وقت اداره صنایع ذکر می نماید به خوبی معین است.

وی در خصوص کارخانه ذوب آهن کرج می گوید: وقتی رضاشاه برای مسابقات اسب دوانی به ترکمن صحرا می رفت از من که برای مشایعت شاه رفته بودم، می پرسد که کار ذوب آهن(کرج) چطور شد؟ من پاسخ می دهم: مشغول هستیم، رضاشاه می گوید تا من از سفر برمی گردم باید این کار تمام شده باشد. امان الله ادامه می دهد: من نمی دانستم چطور این کار را 10 روزه تمام کنم؛ به هر حال شب و روز با نمایندگان دماگ - کروپ مذاکره کردند و قرارداد ذوب آهن را در کرج، با هزینه 23 میلیون مارک، امضا کردند. بدون اینکه واقعاً بدانند چه کار می نمایند.

ابوالحسن ابتهاج یکی از پایه گذاران برنامه ریزی توسعه در ایران و مدیرعامل سازمان برنامه ریزی ایران بین سال های 1333 تا 1337 و مدیرعامل بانک ملی ایران از سال 1320 تا 1327 هم بعدها در کتاب خاطرات خود در خصوص کارخانه ذوب آهن کرج ایراداتی را مطرح می نماید.

ابتهاج در خاطرات خود می گوید: امضای این قرارداد (ذوب آهن کرج) با شرکت دماگ-کروپ که از بزرگترین شرکت های صنعتی آلمان بود با عجله و بدون مطالعه کافی انجام شد و در نتیجه محلی نامناسب را برای این کار در کرج انتخاب نموده بودند و پس از جنگ جهانی دوم احداث ذوب آهن کرج متوقف شد.

ابتهاج ضمن اشاره به مخالفت بانک جهانی با احدث ذوب آهن در کشورهای در حال توسعه به دلیل زیان های آن و البته فشار زمامداران برای کسب محبوبیت، ادامه می دهد: به هر حال برای فراهم کردن زمینه کار(ذوب آهن کرج) اسماعیل زنجانی را به سرپرستی کار معین و یک متخصص فرانسوی هم مأمور همکاری با او کردم؛ این دو نفر مطالعانی درباره ذوب آهن کرج انجام دادند و گزارشی تهیه کردند؛ من براساس آن با دماگ-کروپ وارد مذاکره شدم.

ابتهاج در این کتاب عنوان می نماید که نماینده شرکت آلمانی به دلیل اینکه معادن سنگ آهن شمال فقط توان تأمین دو سال از احتیاج این کارخانه را دارد که همین میزان هم از کیفیت مناسبی برخوردار نیست؛ این طرح را عملی نمی داند؛ او همچنین عنوان می نماید که طبق نظر نماینده دماگ-کروپ زغال سنگ منطقه به عنوان سوخت کارخانه نیز کیفیت مناسبی ندارد.

ابتهاج می گوید وقتی از او پرسیدم پس چطور چنین محلی انتخاب شده است نماینده شرکت آلمانی می گوید که به ما گفتند شاه دستور داده محل کارخانه باید همین جا باشد و ما نیز به ناچار قبول کردیم.

در نهایت بخشی از ماشین آلات مورد احتیاج کارخانه ذوب آهن کرج در این تأسیسات نصب می شود اما باقی تجهیزات که در بحبوحه جنگ جهانی دوم در حال انتقال به ایران بود توسط متفقین توقیف می شود؛ البته روایت دیگری نیز وجود دارد که این تجهیزات پیش از توقیف به اتیوپی منتقل و در بیابان رها و پس از مدتی غیرقابل استفاده می شود که بخشی از آن بعد از جنگ جهانی دوم به ایران بازمی شود.

حال ساختمانی که روزگاری قرار بود نخستین کارخانه ذوب آهن ایران در کرج باشد امروز به سن 80 سالگی رسیده و هنوز هم پابرجاست؛ این ساختمان در سال 1386 به ثبت ملی رسیده است.

گزارش از وحید صالحی، خبرنگار اخبار برخط

منبع: خبرگزاری ایسنا

به "اینجا قرار بود نخستین کارخانه ذوب آهن ایران باشد" امتیاز دهید

1 کاربر به "اینجا قرار بود نخستین کارخانه ذوب آهن ایران باشد" امتیاز داده است | 5 از 5
امتیاز دهید:

دیدگاه های مرتبط با "اینجا قرار بود نخستین کارخانه ذوب آهن ایران باشد"

* نظرتان را در مورد این مقاله با ما درمیان بگذارید